Жан Деллануа. Хрестоматия средневековых латинских текстов. 4. Каролингское возрождение

Nec patrio tantum sermone contentus, etiam peregrinis linguis ediscendis operam impendit; in quibus Latinam ita didicit ut aeque illa ac patria lingua orare sit solitus, Graecam vero melius intellegere quam pronuntiare poterat. Adeo quidem facundus erat ut etiam dicaculus appareret.

Artes liberales studiosissime coluit earumque doctores plurimum veneratus magnis adficiebat honoribus. In discenda grammatica Petrum Pisanum diaconem senem audivit; in caeteris disciplinis Alcoinum cognomento Albinum, item diaconem, de Brittania Saxonici generis hominem, virum undecumque doctissimum, praeceptorem habuit; apud quem et rhetoricae et dialecticae, praecipue tamen astronomiae ediscendae plurimum et temporis et laboris impertivit. Discebat artem computandi et intentione sagaci siderum cursum curiosissime rimabatur. Temptabat et scribere, tabulasque et codicellos ad hoc in lecto sub cervicalibus circumferre solebat, ut, cum vacuum tempus esset, manum litteris effigiendis adsuesceret, sed parum successit labor praeposterus ac sero inchoatus.

Religionem christianam, qua ab infantia fuerat imbutus, sanctissime et cum summa pietate coluit; ac propter hoc plurimae pulchritudinis basilicam Aquisgrani exstruit, auroque et argento et luminaribus atque ex aere solido cancellis et januis adornavit. Ad cujus structuram cum columnas et marmora aliunde habere non posset, Roma atque Ravenna devehenda curavit.

Эгингард. Жизнь Карла Великого

peregrinus, a, um: иностранный

facundus, a, um: красноречивый,
говорящий с легкостью

dicaculus, a, um: болтливый

diacon, onis, m.: диакон
(священнослужитель чином ниже священника)

undecumque: в любой области;
во всех отношениях

impetrio, ivi, itum, ire: посвящать,
зд. уделять внимание

computare: считать

intentio, onis, f.: внимание

sagax, acis: пристальный

rimari: разузнавать; зд. вникать

codicellus, i, m.: листки; тетрадка

cervical, is, n.: подушка

circumferre: зд. хранить

effigiendis = effingendis; effingere: чертить

praeposterus, a, um: неумелый

imbuere: приучать; зд. воспитывать

Aquisgranum, i: Ахен

luminare, is, n.: канделябр

cancelli, orum, m.: перила

structura, ae, f.: построение

aliunde: из другого места

devehere: доставлять

1. Ad Ansbaldum (847).

(...) Tullianas epistolas, quas misisti, cum nostris conferri faciam ut ex utrisque, si possit fieri, veritas exsculpatur. Tu autem huic nostro cursori Tullium in Arato trade, ut ex eo quem me impetraturum credo, quae deesse illi Egil noster aperuit, suppleantur. Bene vale et tuis me semper orationibus protege.

Письма Лу де Феррьера.

2. Catilinarium et Jugurthinum Sallustii librosque Verrinarum et si quos alios vel corruptos nos habere vel paenitus non habere cognoscitis, nobis offerre dignemini, ut vestro beneficio et vitiosi corrigantur et non habiti nunquamque nisi per vos habendi hoc gratius quo insperatius adquirantur. Cupio vos valere feliciter.

Там же (856—858).

3. Reviviscentem in his nostris regionibus sapientiam quosdam studiosissime colere pergratum habeo; sed hinc haudquaquam mediocriter moveor quod quidam nostrum, partem illius appetentes, insolenter partem repudiant. Omnium autem consensu nihil in ea est quod jure excipi aut possit aut debeat. Quare apparet nos ipsos nobis esse contrarios, dum insipienter sapientiam consequi cogitemus. Etenim plerique ex ea cultum sermonis quaerimus, et paucos admodum reperias qui ex ea morum probitatem, quod longe conducibilius est, proponant addiscere. Sic linguae vitia reformidamus et purgare contendimus, vitae vero delicta parvi pendimus et augemus.

Там же.

exsculpo, psi, ptum, ere: выявлять

cursor, oris, m.: курьер

Tullius: М. Туллий Цицерон

Aratus, i: Арат, древнегреческий
поэт III в. до Р.Х., автор поэмы «Явления»,
переведенной на латинский язык
Цицероном

аperire...: обнаруживать,
что + Accusativus cum
Infinitivo supplere: дополнять

protegere: защищать, покровительствовать

dignari: соблаговолять

nunquamque = et nunquam insperate: вопреки ожиданиям

adquirere: приобретать

revivescere: возрождаться, оживать

pergratus, a, um: весьма приятный

haudquaquam: никоим образом

insolenter: дерзко

insipienter: неразумно

probitas, atis, f.: добропорядочность

conducibilis, e: полезный

reformidare: опасаться

parvi pendere: не придавать большого значения

...Cum enim adsiduo ac paene continuо cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua confiniorum loca praesidiis, Hispaniam quam maximo poterat belli apparatu adgreditur; saltuque Pyrenei superato, omnibus quae adierat oppidis atque castellis in deditionem acceptis, salvo et incolumi exercitu revertitur, praeter quod in ipso Pyrenei jugo Wasconicam perfidiam parumper in redeundo contigit experiri. Nam cum agmine longo,ut loci et angustiarum situs permittebat, porrectus iret exercitus, Wascones, in summi montis vertice positis insidiis, — est enim locus ex opacitate silvarum, quarum ibi maxima est copia, insidiis ponendis opportunus — extremam impedimentorum partem et eos qui, novissimi agminis incedentes subsidio, praecedentes tuebantur, desuper incursantes in subjectam vallem dejiciunt, consertoque cum eis proelio, usque ad unum omnes interficiunt ac, direptis impedimentis, noctis beneficio quae jam instabat protecti, summa cum celeritate in diversa disperguntur. Adjuvabat in hoc facto Wascones et levitas armorum et loci in quo res gerebatur situs; econtra Francos et armorum gravitas et loci iniquitas per omnia Wasconibus reddidit impares. In quo proelio Eggihardus regiae mensae prepositus, Anshelmus comes palatii et Hruolandus Britannici limitis praefectus cum aliis conpluribus interficiuntur...

Эгингард. Житие Карла Великого.

adsiduo: постоянно

congruus, a, um: подходящий

confinium, ii, n.: граница

praeter quod: если не считать того, что

parumper: на короткое время; понемногу

opacitas, atis, f.: тень

novissimum agmen: арьергард

Wascones, um, m.: баски, народ, живущий в Пиренеях

comes, itis, m.: граф

palatium, ii, n.: дворец

limes, itis, m.: граница

ЛЕГЕНДАРНЫЙ ИМПЕРАТОР

Contigit autem (...) quemdam de primis principibus nomine Otkerum offensam terribilissimi imperatoris incurrere et ob id ad Desiderium confugium facere. Audito autem jam proximo adventu metuendi Karoli, ascenderunt in turrim eminentissimam, unde longe lateque prospicere venientem potuissent. Apparentibus vero impedimentis, quae expeditiora Darii vel Julii fuissent expeditionibus, dixit Desiderius ad Otkerum: «Estne Karolus in tanto exercitu?» At ille respondit: «Non adhuc». Videns vero exercitum popularium de latissimo imperio congregatum, diffinite pronuntiavit ad Otkerum: «Vere in his copiis Karolus exsultat». Respondit Otkerus: «Sed non adhuc neque adhuc». Tunc aestuare coepit et dicere: «Quid faciemus si plures cum eo venerint?» dixit Otkerus: «Videbis qualis ille veniat. De nobis autem nescio quid fiat». Et ecce ista sermocinantibus apparuit scola, vacationis semper ignara; quam videns Desiderius stupefactus: «Iste est, inquit, Karolus». Et Otkerus: «Non, infit, adhuc neque adhuc». Post hanc cernuntur episcopi abbatesque et clerici capellani cum comitibus suis. Quibus aspectis (...) Desiderius singultando blateravit: «Descendamus et abscondamur in terram a facie furoris adversarii tam immanis». Ad quae retulit extimescens Otkerus, rerum et apparatus incomparabilis Karoli quondam expertus (...): «Quando videris segetem campis inhorrescere ferream Padumque et Ticinum marinis fluctibus ferro nigrantibus muros civitatis inundantes, tunc est spes Karoli venientis». His necdum finitis, primum ad occasum, circio vel borea coepit apparere quasi nubes tenebrosa, quae diem clarissimam horrentes convertit in umbras. Sed, propiante paululum imperatore, ex armorum splendore dies omni nocte tenebrosior oborta est inclusis. Tunc visus est ipse ferreus Karolus, ferrea galea cristatus, ferreis manicis armillatus, ferrea torace ferreum pectus humericosque Platonicos tutatus; hasta ferrea in altum subrecta sinistram implevit, nam dextra ad invictum calibem semper erat extenta; coxarum exteriora, quae propter faciliorem ascensum in aliis solent lorica nudari, in eo ferreis ambibantur; (...) solis radii reverberabantur acie ferri (...). Haec (...) Otkerus celerrimo visu contuitus, dixit ad Desiderium: «Ecce habes Karolum, quem tantopere perquisisti»; et haec dicens, paene exanimis cecidit.

Monachus Sangallensis. II, 17. (IX век)

offensa, ae, f.: немилость

confugium facere = confugere= укрываться

Desiderius, ii, m.: Дезидерий, король лангобардов

eminens, tis: высокий

popularius, a, um: всенародный

diffinite: отчетливо; уверенно

exsultare: ликовать

aestuare: волноваться

sermocinari: беседовать

scola: военная школа

infit, недостаточный глагол: он начинает говорить

episcopus, i, m.: епископ

abbas, atis, m.: аббат

clericus capellanus, i, m.: капеллан

singultare: рыдать

blaterare: кричать

abscondere: прятать

extimescere: трепетать от страха

seges, tis, f.: жатва

inhorrescere: ощетиниваться

Padus, i, m.: р. По (самая большая река в Италии)

Ticinus, i, m.: р. Тичино (приток р. По)

marinus fluctus: волны

nigrare: чернеть

inundare: наводнять

circius, i, m.: норд-вест (назв. ветра)

boreas, ae, f.: северный ветер (борей)

propiare: приближаться

oboriri + Dat.: предстать пред чьим-л. взором

galea, ae, f.: шлем

cristatus, a, um: украшенный султаном

manica, ae, f.: рукавицы

armillatus, a, um: зд. оснащенный чем-л.

torax, cis, m.: панцирь; латы

humericus, i, m.: плечо

Platonicus, a, um: широкий
(Платон — греческий философ,
получивший это прозвище
за широкие плечи)

tutari: защищать

subrigo, rexi, rectum, subrigere: поднимать

calibem invictum: «непобедимую сталь», т.е. его меч

extentus, a, um, + Аcc.: протянутый к...

coxa, ae, f.: бедро ambire: окружать

radius, ii, m.: луч

reverberare: отражать

contueor, eris, tuitus sum, contueri: обозревать

exanimis, e: бездыханный

1. БАРД, КОТОРОМУ НИЧТО НЕ МЕШАЕТ ПЕТЬ

Britannus quidam versificator Britannice versificans composuit carmina a gente sua (...). Nondum eadem finita erant a compositore, cum marina undositas contexit campestria, submersit habitatores et aedificia; equi cum bobus natant in aqua: matres tenent filios prae manibus (...); fiunt cadavera. Cum viderit undositatem altissimam imminere, suscepit componere quartam partem carminum; in ecclesiam se recipit. Dum incepisset, impleta est fluctibus: post haec ascendit trabes superius, et secutus est iterum tumens fluctus tertio super tectum, nec cessat ille fungi laudibus. Illis finitis, Britannus poeta evasit, et domus fulciens stabilivit.

Vita S. Gundlei

2. СОБАКА КОРОЛЯ АРТУРА

Est aliud mirabile in regione quae dicitur Buelt: est ibi cumulus lapidum et unus lapis superpositus super congestum cum vestigio canis in eo; quando venatus est porcum Troynt, impressit Cabal, qui erat canis Arthuri militis, vestigium in lapide et Arthur postea congregavit congestum lapidum sub lapide in quo erat vestigium canis sui et vocatur Carn Cabal. Et veniunt homines et tollunt lapidem in manibus suis per spatium diei et noctis et in crastino die invenitur super congestum suum.
Historia Brittonum.

versificator, oris, m.: поэт, бард

britannice: по-бретонски

marina undositas, atis: внезапный морской прилив

campestria, ium = campos submergo, mersi, mersum submergere: затоплять

habitator, oris, m. = incola, ae prae manibus = на вытянутых руках

trabs, is, f.: балка

tumere: набухать

tertio: в третий раз

laudibus: имеется в виду прославление
святого, погребенного в церкви

fulcire: подпирать

stabilire: укреплять

cumulus, i, m.: груда

congestus, us, m.: нагромождение

Carn: пирамида из камней (ирландское слово,
до сих пор используемое альпинистами
и полярниками для обозначения каменных груд,
которыми они отмечают свои переходы)

crastinus, a, um: завтрашний